ऋतुचक्र

तस्य ते [ संवत्सरस्य ] वसंतः शिरः ॥ ग्रीष्मो दक्षिणः पक्षः ॥
वर्षाः पुच्छं ॥ शरदुत्तरः पक्षः ॥ हेमंतो मध्यं ॥
                                                               - तैत्तरीय ब्राम्हण

वरील श्लोक स्पष्टपणे सूचित करतो की आपल्या पूर्वजांना केवळ सहा वेगवेगळे ऋतू माहित होते असं नाही तर ऋतू ही संकल्पना इतकी सामान्य आणि व्यापक झाली होती की त्यांनी संवत्सराला पक्ष्यांची उपमा दिली होती. वसंत डोके किंवा मुख आहे, हेमंत हे केंद्र अथवा मध्य आहे आणि वर्षा शेपटी आहे. त्या वेळी संवत्सर हा शब्दही एका वर्षासाठी पर्याय म्हणून वापरला जात होता असे दिसते.

सामान्यत: आपल्याला उन्हाळा, पावसाळा आणि हिवाळा असे तीन ऋतू माहित असतात. परंतु आयुर्वेद सहा ऋतूमध्ये संपूर्ण वर्षाचे विभाजन करते आणि ते वसंत-ग्रीष्म (उन्हाळा), वर्षा-शरद (पावसाळा) आणि हेमंत-शिशिर (हिवाळा) हे आहेत.

या लघुलेखातील चक्र वर्षाच्या बारा महिन्यांतील सहा ऋतूंचा अंदाजे कालावधी दर्शविते. तीन ऋतूंच्या गटास ‘अयन’ असे म्हणतात. शिशिर-वसंत-ग्रीष्म या गटास ‘उत्तरायण’ आणि वर्षा-शरद-हेमंत यांच्या गटास ‘दक्षिणायन’ म्हणतात.

समजण्यास सोपे जावे यासाठी खालील तक्ता बनविला असून तो प्रत्येक ऋतू – त्याचा मराठी महिन्यांचा गट, महत्वपूर्ण वैशिष्टय आणि इंग्रजी महिन्यांचा गट दर्शवितो.

Seasons for Kids

व्हिडिओ श्रेय: TOPScorer App

The Basics of Seasons

व्हिडिओ श्रेय: Knowledgology

टीप: कृपया नोंद घ्यावी की वरील व्हिडिओ कोणत्याही प्रकारची जाहिरात किंवा कोणत्याही व्यक्ती किंवा संस्थेस समर्थन देत नाहीत. व्हिडीओद्वारे प्रेक्षकांना पर्यावरणाचा संदेश पोहोचविणे हा आमचा एकमेव हेतू आहे. चांगले ते घ्यावे वाईट ते सोडून द्यावे.

ऋतूंसंबंधी आणखी माहिती या सदरात पुढे येत राहील…