कोकणातील महिलांनी राखलेले कांदळवन

काळींजे हे महाराष्ट्राच्या कोकण पट्ट्यातील इतर गावांसारखेच होते: लोकसंख्या हजाराहून कमी, बहुतेक तरुण कामासाठी स्थलांतरित झाले होते. गावातील प्रामुख्याने वयोवृद्ध महिलांमध्ये सागरी पर्यावरणाविषयी जागरुकता निर्माण करण्याच्या हालचाली म्हणून जे सुरू झाले ते आता रोजगाराच्या मोठ्या संधीत रुपांतरित झाले आहे, पर्यावरण पर्यटनामुळे (होम-स्टे, छोट्या सफारी, जेवण इ.).

तिच्या घरच्या कामांना कंटाळून आणि काहीतरी नवीन शिकण्याच्या उमेदीने, गेल्या वर्षी मार्चमध्ये (२०२१) महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील काळींजे या गावातील ३३ वर्षीय श्रुती तोडणकरने २५-३० इतर गावकऱ्यांसह “मॅनग्रूव्ह” (खारफुटी) प्रशिक्षण कार्यक्रमात सामील होण्याचा निर्णय घेतला.  तोपर्यंत, तोडणकर दोन कारणांसाठी कार्यक्रमात सहभागी झाल्या होत्या – घरगुती कामातून दोन तासांच्या विश्रांतीचा आनंद घेण्यासाठी आणि प्रशिक्षण खरोखरच त्यांच्याच्याने होणार का हे शोधण्यासाठी. पण सहा महिन्यांनंतर, तोडणकर, “काळींजे इकोटूरिझम ग्रुप” चे नेतृत्व करणाऱ्या चार महिलांच्या टीमचा एक भाग आहे, जे पर्यटकांना खारफुटी पाहण्यासाठी आणि त्यांना त्यांचे महत्त्व समजावून सांगण्याचे काम करतात.

कधीही इंग्रजीचा अभ्यास न केलेल्या तोडणकर, “मला ११ प्रकारच्या खारफुटींची इंग्रजीतील बोटॅनिकल नावे माहीत आहेत, त्या कशा ओळखायच्या आणि त्यांची वैशिष्ट्ये आणि महत्त्व काय आहेत” हे आज आत्मविश्वासाने सांगतात. त्या आणि त्यांचे सदस्य आजही त्यांना काय माहीत आहे त्याची उजळणी करण्यासाठी आणि परिसरातील खारफुटींबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी दररोज दोन तास समर्पित करतात.

काळींजे इकोटूरिझम हा महाराष्ट्र वन विभागाच्या खारफुटी आणि सागरी जैवविविधता संवर्धन प्रतिष्ठानने हाती घेतलेल्या समुदाय-आधारित संवर्धन उपक्रमाचा स्थानिक समुदायांच्या उत्थानासाठी आणि खारफुटी आणि सागरी जैवविविधता संवर्धनासाठी एक भाग आहे. गावातील खारफुटीच्या जंगलात – हरिहरेश्वर आणि श्रीवर्धन समुद्रकिनारे – सहा महिने दररोज प्रशिक्षण घेतल्यानंतर, ६ डिसेंबर रोजी टीमने मुंबईतील १३० पर्यटकांचे खारफुटीच्या मार्गावर नेतृत्व केले.

सुमारे ३० गावकऱ्यांनी स्वारस्य दाखवून सुरुवातीचे प्रशिक्षण घेतले, तर १० जण पर्यटन संघाचा भाग बनले आहेत. पहिल्या चार महिला खारफुटीचा मार्ग, पक्षी निरीक्षण, पारंपारिक मासेमारीचे नेतृत्व करतात. दोन पुरुषांनी गोव्यातील नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ओशनोग्राफीमधून मॅनग्रूव्ह कयाकिंगचे प्रशिक्षण घेतले आणि उर्वरित चार जण पर्यटकांना बोट सफारीवर घेऊन जातात.

खारफुटीच्या आणि त्यांच्या अधिवासाच्या संरक्षणातील प्रमुख पात्र हे स्थानिक समुदाय आहेत ज्यांचा परिसंस्थेशी सहजीवन संबंध आहे. इकोटूरिझम या स्थानिक समुदायांना आर्थिक, पर्यावरणीय आणि सांस्कृतिक संरक्षणाचे व्यवहार्य संयोजन देऊ शकते. मॅनग्रूव्ह इकोटुरिझम हे केवळ स्थानिक समुदायासाठी उपजीविकेचे साधन नाही तर ते या कमी ज्ञात अधिवासाबद्दल अभ्यागतांमध्ये शिक्षण आणि जागरूकता निर्माण करण्यास मदत करते.

रायगडमधील काळींजे आणि दिवेआगर, रत्नागिरीतील आंजर्ले आणि सोनगाव, सिंधुदुर्गातील तारामुंब्री, मिठमुंब्री आणि निवती या गावांतील स्थानिक समुदायांना विविध इकोटूरिझम उपक्रम राबविण्यासाठी विषय तज्ञांद्वारे आयोजित विविध प्रशिक्षण आणि क्षमता निर्माण कार्यशाळांद्वारे प्रशिक्षित करण्यात आले आहे ज्यात मॅनग्रूव्हची ओळख आणि त्यांचे पर्यावरणशास्त्र, पक्षी ओळख आणि पक्षी निरीक्षण तंत्र, किनारपट्टी आणि सागरी जैवविविधतेचा परिचय, पर्यावरणीय पर्यटन आणि नैतिकतेची संकल्पना, खाद्य उत्पादनांच्या मूल्यवर्धनावर प्रशिक्षण, आकाशनिरीक्षण, जीवन-बचावाचे तंत्र इ. यांचा समावेश आहे.

हे खारफुटी पर्यावरणीय पर्यटन उपक्रम समुदाय-आधारित संवर्धन उपक्रमाचा स्थानिक समुदायांच्या उत्थानासाठी आणि खारफुटी आणि सागरी जैवविविधता संवर्धनासाठी घेतलेल्या पुढाकाराचा भाग आहेत, सुरुवातीच्या पाठिंब्यानंतर, हा प्रकल्प अखेरीस पूर्णपणे स्थानिक समुदायांद्वारे चालविला जाईल.

हे देखील पहा: जैवविविधता इतकी महत्त्वाची का आहे?, आपली पृथ्वी: सर्व सजीवांसाठीचे एक अभयारण्य

व्हिडिओ श्रेय: MahaMTB

टीप: कृपया नोंद घ्यावी की वरील व्हिडिओ कोणत्याही प्रकारची जाहिरात किंवा कोणत्याही व्यक्ती किंवा संस्थेस समर्थन देत नाहीत. व्हिडीओद्वारे प्रेक्षकांना पर्यावरणाचा संदेश पोहोचविणे हा आमचा एकमेव हेतू आहे. चांगले ते घ्यावे वाईट ते सोडून द्यावे.